प्रथमः समाधिपादः ।
अथ योगानुशासनमः ॥ १॥
योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः ॥ २॥
तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानमः ॥ ३॥
वृत्तिसारूप्यमः इतरत्र ॥ ४॥
वृत्तयः पञ्चतय्यः क्लिष्टा अक्लिष्टाः ॥ ५॥
प्रमाणविपर्ययविकल्पनिद्रास्मृतयः ॥ ६॥
प्रत्यक्शानुमानागमाः प्रमाणानि ॥ ७॥
विपर्ययो मिथ्याज्ञानमः अतद्रूपप्रतिष्ठमः ॥ ८॥
शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः ॥ ९॥
अभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिर्निद्रा ॥ १०॥
अनुभूतविषयासंप्रमोषः स्मृतिः ॥ ११॥
अभ्यासवैराग्याभ्यां तन्निरोधः ॥ १२॥
तत्र स्थितौ यत्नोऽभ्यासः ॥ १३॥
स तु दीर्घकालनैरन्तर्यसत्कारासेवितो दृढभूमिः ॥ १४॥
दृष्टानुश्रविकविषयवितृष्णस्य वशीकारसंज्ञा वैराग्यमः ॥ १५॥
तत्परं पुरुषख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यमः ॥ १६॥
वितर्कविचारानन्दास्मितारूपानुगमातः संप्रज्ञातः ॥ १७॥
विरामप्रत्ययाभ्यासपूर्वः संस्कारशेषोऽन्यः ॥ १८॥
भवप्रत्ययो विदेहप्रकृतिलयानामः ॥ १९॥
श्रद्धावीर्यस्मृतिसमाधिप्रज्ञापूर्वक इतरेषामः ॥ २०॥
तीव्रसंवेगानामः आसन्नः ॥ २१॥
मृदुमध्याधिमात्रत्वातः ततोऽपि विशेषः ॥ २२॥
ईश्वरप्रणिधानादः वा ॥ २३॥
क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः ॥ २४॥
तत्र निरतिशयं सर्वज्ञ्त्वबीजमः ॥ २५॥
स पूर्वेषामः अपि गुरुः कालेनानवच्च्हेदातः ॥ २६॥
तस्य वाचकः प्रणवः ॥ २७॥
तज्जपस्तदर्थभावनमः ॥ २८॥
ततः प्रत्यक्चेतनाधिगमोऽप्यन्तरायाभावश्च ॥ २९॥
व्याधिस्त्यानसंशयप्रमादालस्याविरतिभ्रान्तिदर्शनालब्धभूमिकत्वानवस्थितत्वानि
चित्तविक्शेपास्तेऽन्तरायाः ॥ ३०॥
दुःखदौर्मनस्याङ्गमेजयत्वश्वासप्रश्वासा विक्शेपसहभुवः ॥ ३१॥
तत्प्रतिषेधार्थमः एकतत्त्वाभ्यासः ॥ ३२॥
मैत्रीकरुणामुदितोपेक्शणां सुखदुःखपुण्यापुण्यविषयाणां भावनातश्चित्तप्रसादनमः ॥
३३॥
प्रच्च्हर्दनविधारणाभ्यां वा प्राणस्य ॥ ३४॥
विषयवती वा प्रवृत्तिरुत्पन्ना मनसः स्थितिनिबन्धिनी ॥ ३५॥
विशोका वा ज्योतिष्मती ॥ ३६॥
वीतरागविषयं वा चित्तमः ॥ ३७॥
स्वप्ननिद्राज्ञानालम्बनं वा ॥ ३८॥
यथाभिमतध्यानादः वा ॥ ३९॥
परमाणु परममहत्त्वान्तोऽस्य वशीकारः ॥ ४०॥
क्शीणवृत्तेरभिजातस्येव मणेर्ग्रहीतृग्रहणग्राह्येषु
तत्स्थतदञ्जनतासमापत्तिः ॥ ४१॥
तत्र शब्दार्थज्ञानविकल्पैः संकीर्णा सवितर्का समापत्तिः ॥ ४२॥
स्मृतिपरिशुद्धौ स्वरूपशून्येवार्थमात्रनिर्भासा निर्वितर्का ॥ ४३॥
एतयैव सविचारा निर्विचारा च सूक्श्मविषया व्याख्याता ॥ ४४॥
सूक्श्मविषयत्वं चालिङ्गपर्यवसानमः ॥ ४५॥
ता एव सबीजः समाधिः ॥ ४६॥
निर्विचारवैशारद्येऽध्यात्मप्रसादः ॥ ४७॥
र्तंभरा तत्र प्रज्ञा ॥ ४८॥
श्रुतानुमानप्रज्ञाभ्यामः अन्यविषया विशेषार्थत्वातः ॥ ४९॥
तज्जः संस्कारो न्यसंस्कारप्रतिबन्धी ॥ ५०॥
तस्यापि निरोधे सर्वनिरोधानः निर्बीजः समाधिः ॥ ५१॥
इति पतञ्जलिविरचिते योगसूत्रे प्रथमः समाधिपादः ।
[12/1, 12:39] Satyajeet trishit 2: द्वितीयः साधनपादः ।
तपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः ॥ १॥
समाधिभावनार्थः क्लेशतनूकरणार्थश्च ॥ २॥
अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः क्लेशाः ॥ ३॥
अविद्या क्शेत्रमः उत्तरेषां प्रसुप्ततनुविच्च्हिन्नोदाराणामः ॥ ४॥
अनित्याशुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिरविद्या ॥ ५॥
दृग्दर्शनशक्त्योरेकात्मतेवास्मिता ॥ ६॥
सुखानुशयी रागः ॥ ७॥
दुःखानुशयी द्वेषः ॥ ८॥
स्वरसवाही विदुषोऽपि तथारूढो भिनिवेशः ॥ ९॥
ते प्रतिप्रसवहेयाः सूक्श्माः ॥ १०॥
ध्यानहेयास्तद्वृत्तयः ॥ ११॥
क्लेशमूलः कर्माशयो दृष्टादृष्टजन्मवेदनीयः ॥ १२॥
सति मूले तद्विपाको जात्यायुर्भोगाः ॥ १३॥
ते ह्लादपरितापफलाः पुण्यापुण्यहेतुत्वातः ॥ १४॥
परिणामतापसंस्कारदुःखैर्गुणवृत्तिविरोधाच् च दुःखमः
एव सर्वं विवेकिनः ॥ १५॥
हेयं दुःखमः अनागतमः ॥ १६॥
द्रष्टृदृश्ययोः संयोगो हेयहेतुः ॥ १७॥
प्रकाशक्रियास्थितिशीलं भूतेन्द्रियात्मकं भोगापवर्गार्थं
दृश्यमः ॥ १८॥
विशेषाविशेषलिङ्गमात्रालिङ्गानि गुणपर्वाणि ॥ १९॥
द्रष्टा दृशिमात्रः शुद्धोऽपि प्रत्ययानुपश्यः ॥ २०॥
तदर्थ एव दृश्यस्यात्मा ॥ २१॥
कृतार्थं प्रति नष्टमः अप्यनष्टं तदन्यसाधारणत्वातः ॥ २२॥
स्वस्वामिशक्त्योः स्वरूपोपलब्धिहेतुः संयोगः ॥ २३॥
तस्य हेतुरविद्या ॥ २४॥
तदभावातः संयोगाभावो हानं। तदःदृशेः कैवल्यमः ॥ २५॥
विवेकख्यातिरविप्लवा हानोपायः ॥ २६॥
तस्य सप्तधा प्रान्तभूमिः प्रज्ञा ॥ २७॥
योगाङ्गानुष्ठानादः अशुद्धिक्शये ज्ञानदीप्तिरा
विवेकख्यातेः ॥ २८॥
यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोऽष्टाव
अङ्गानि ॥ २९॥
अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः ॥ ३०॥
जातिदेशकालसमयानवच्च्हिन्नाः सार्वभौमा महाव्रतमः ॥ ३१॥
शौचसंतोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः ॥ ३२॥
वितर्कबाधने प्रतिपक्शभावनमः ॥ ३३॥
वितर्का हिंसादयः कृतकारितानुमोदिता लोभक्रोधमोहपूर्वका
मृदुमध्याधिमात्रा दुःखाज्ञानानन्तफला इति
प्रतिपक्शभावनमः ॥ ३४॥
अहिंसाप्रतिष्ठायां तत्सन्निधौ वैरत्यागः ॥ ३५॥
सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वमः ॥ ३६॥
अस्तेयप्रतिष्ठायां सर्वरत्नोपस्थानमः ॥ ३७॥
ब्रह्मचर्यप्रतिष्ठायां वीर्यलाभः ॥ ३८॥
अपरिग्रहस्थैर्ये जन्मकथंतासंबोधः ॥ ३९॥
शौचातः स्वाङ्गजुगुप्सा परैरसंसर्गः ॥ ४०॥
सत्त्वशुद्धिसौमनस्यैकाग्रःयेन्द्रियजयात्मदर्शनयोग्यत्वानिच ॥ ४१॥
संतोषादः अनुत्तमः सुखलाभः ॥ ४२॥
कायेन्द्रियसिद्धिरशुद्धिक्शयातः तपसः ॥ ४३॥
स्वाध्यायादः इष्टदेवतासंप्रयोगः ॥ ४४॥
समाधिसिद्धिरीश्वरप्रणिधानातः ॥ ४५॥
स्थिरसुखमः आसनमः ॥ ४६॥
प्रयत्नशैथिल्यानन्तसमापत्तिभ्यामः ॥ ४७॥
ततो द्वन्द्वानभिघातः ॥ ४८॥
तस्मिनः सति श्वासप्रश्वासयोर्गतिविच्च्हेदः प्राणायामः ॥ ४९॥
बाह्याभ्यन्तरस्तम्भवृत्तिः देशकालसंख्याभिः
परिदृष्टो दीर्घसूक्श्मः ॥ ५०॥
बाह्याभ्यन्तरविषयाक्शेपी चतुर्थः ॥ ५१॥
ततः क्शीयते प्रकाशावरणमः ॥ ५२॥
धारणासु च योग्यता मनसः ॥ ५३॥
स्वस्वविषयासंप्रयोगे चित्तस्य स्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां
प्रत्याहारः ॥ ५४॥
ततः परमा वश्यतेन्द्रियाणामः ॥ ५५॥
इति पतञ्जलिविरचिते योगसूत्रे द्वितीयः साधनपादः ।
[12/1, 12:40] Satyajeet trishit 2: देशबन्धश्चित्तस्य धारणा ॥ १॥
तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानमः ॥ २॥
तदः एवार्थमात्रनिर्भासं स्वरूपशून्यमः इव समाधिः ॥ ३॥
त्रयमः एकत्र संयमः ॥ ४॥
तज्जयातः प्रज्ञाऽऽलोकः ॥ ५॥
तस्य भूमिषु विनियोगः ॥ ६॥
त्रयमः अन्तरङ्गं पूर्वेभ्यः ॥ ७॥
तदः अपि बहिरङ्गं निर्बीजस्य ॥ ८॥
व्युत्थाननिरोधसंस्कारयोरभिभवप्रादुर्भावौ
निरोधक्शणचित्तान्वयो निरोधपरिणामः ॥ ९॥
तस्य प्रशान्तवाहिता संस्कारातः ॥ १०॥
सर्वार्थतैकाग्रतयोः क्शयोदयौ चित्तस्य समाधिपरिणामः ॥ ११॥
ततः पुनः शान्तोदितौ तुल्यप्रत्ययौ
चित्तस्यैकाग्रतापरिणामः ॥ १२॥
एतेन भूतेन्द्रियेषु धर्मलक्शणावस्थापरिणामा व्याख्याताः ॥ १३॥
शान्तोदिताव्यपदेश्यधर्मानुपाती धर्मी ॥ १४॥
क्रमान्यत्वं परिणामान्यत्वे हेतुः ॥ १५॥
परिणामत्रयसंयमादः अतीतानागतज्ञानमः ॥ १६॥
शब्दार्थप्रत्ययानामः इतरेतराध्यासातः संकरः।
तत्प्रविभागसंयमातः सर्वभूतरुतज्ञानमः ॥ १७॥
संस्कारसाक्शत्करणातः पूर्वजातिज्ञानमः ॥ १८॥
प्रत्ययस्य परचित्तज्ञानमः ॥ १९॥
न च ततः सालम्बनं तस्याविषयीभूतत्वातः ॥ २०॥
कायरूपसंयमातः तद्ग्राह्यशक्तिस्तम्भे
चक्शुःप्रकाशासंप्रयोगेऽन्तर्धानमः ॥ २१॥
एतेन शब्दाद्यन्तर्धानमुक्तमः ॥ २२॥
सोपक्रमं निरुपक्रमं च कर्म। तत्संयमादः अपरान्तज्ञानम् अरिष्टेभ्यो वा ॥ २३ ॥
मैत्र्यादिषु बलानि ॥ २४॥
बलेषु हस्तिबलादीनि ॥ २५॥
प्रवृत्त्यालोकन्यासातः सूक्श्मव्यवहितविप्रकृष्टज्ञानमः ॥ २६॥
भुवनज्ञानं सूर्ये संयमातः ॥ २७॥
चन्द्रे ताराव्यूहज्ञानमः ॥ २८॥
ध्रुवे तद्गतिज्ञानमः ॥ २९॥
नाभिचक्रे कायव्यूहज्ञानमः ॥ ३०॥
कण्ठकूपे क्शुत्पिपासानिवृत्तिः ॥ ३१॥
कूर्मनाड्यां स्थैर्यमः ॥ ३२॥
मूर्धज्योतिषि सिद्धदर्शनमः ॥ ३३॥
प्रातिभादः वा सर्वमः ॥ ३४॥
हृदये चित्तसंवितः ॥ ३५॥
सत्त्वपुरुषयोरत्यन्तासंकीर्णयोः प्रत्ययाविशेषो भोगः परार्थत्वातः
स्वार्थसंयमातः पुरुषज्ञानमः ॥ ३६॥
ततः प्रातिभश्रावणवेदनादर्शास्वादवार्ता जायन्ते ॥ ३७॥
ते समाधाव् उपसर्गा। व्युत्थाने सिद्धयः ॥ ३८॥
बन्धकारणशैथिल्यातः प्रचारसंवेदनाच् च चित्तस्य
परशरीरावेशः ॥ ३९ ॥
उदानजयाज्जलपङ्ककण्टकादिष्वसङ्ग उत्क्रान्तिश्च ॥ ४०॥
समानजयातः प्रज्वलनमः ॥ ४१॥
श्रोत्राकाशयोः संबन्धसंयमादः दिव्यं श्रोत्रमः ॥ ४२॥
कायाकाशयोः संबन्धसंयमाल् लघुतूलसमापत्तेश्चाकाशगमनमः ॥ ४३॥
बहिरकल्पिता वृत्तिर्महाविदेहा। ततः प्रकाशावरणक्शयः ॥ ४४॥
स्थूलस्वरूपसूक्श्मान्वयार्थवत्त्वसंयमादःभूतजयः ॥ ४५॥
ततोऽणिमादिप्रादुर्भावः कायसंपतः तद्धर्मानभिघातश्च ॥ ४६॥
रूपलावण्यबलवज्रसंहननत्वानि कायसंपतः ॥ ४७॥
ग्रहणस्वरूपास्मितान्वयार्थवत्त्वसंयमादः इन्द्रियजयः ॥ ४८॥
ततो मनोजवित्वं विकरणभावः प्रधानजयश्च ॥ ४९॥
सत्त्वपुरुषान्यताख्यातिमात्रस्य सर्वभावाधिष्ठातृत्वं सर्वज्ञातृत्वं च ॥ ५०॥
तद्वैराग्यादपि दोषबीजक्शये कैवल्यमः ॥ ५१॥
स्थान्युपनिमन्त्रणे सङ्गस्मयाकरणं पुनः अनिष्टप्रसङ्गातः ॥ ५२॥
क्शणतत्क्रमयोः संयमादविवेकजं ज्ञानमः ॥ ५३॥
जातिलक्शणदेशैरन्यताऽनवच्च्हेदातः तुल्ययोस्ततः प्रतिपत्तिः ॥ ५४॥
तारकं सर्वविषयं सर्वथाविषयमः अक्रमं चेति विवेकजं ज्ञानमः ॥ ५५॥
सत्त्वपुरुषयोः शुद्धिसाम्ये कैवल्यमः इति ॥ ५६॥
इति पतञ्जलिविरचिते योगसूत्रे तृतीयो विभूतिपादः
[12/1, 12:40] Satyajeet trishit 2: चतुर्थः कैवल्यपादः ।
जन्मौषधिमन्त्रतपःसमाधिजाः सिद्धयः ॥ १॥
जात्यन्तरपरिणामः प्रकृत्यापूरातः ॥ २॥
निमित्तमः अप्रयोजकं प्रकृतीनां। वरणभेदस्तु ततः क्शेत्रिकवतः ॥ ३॥
निर्माणचित्तान्यस्मितामात्रातः ॥ ४॥
प्रवृत्तिभेदे प्रयोजकं चित्तमः एकमः अनेकेषामः ॥ ५॥
तत्र ध्यानजमः अनाशयमः ॥ ६॥
कर्माशुक्लाकृष्णं योगिनः त्रिविधमः इतरेषामः ॥ ७॥
ततस्तद्विपाकानुगुणानामः एवाभिव्यक्तिर्वासनानामः ॥ ८॥
जातिदेशकालव्यवहितानामः अप्यानन्तर्यं स्मृतिसंस्कारयोः एकरूपत्वातः ॥ ९॥
तासामः अनादित्वं चाशिषो नित्यत्वातः ॥ १०॥
हेतुफलाश्रयालम्बनैः संगृहीतत्वादः एषामः अभावे तदभावः ॥ ११॥
अतीतानागतं स्वरूपतोऽस्त्यध्वभेदादः धर्माणामः ॥ १२॥
ते व्यक्तसूक्श्मा गुणात्मानः ॥ १३॥
परिणामैकत्वादः वस्तुतत्त्वमः ॥ १४॥
वस्तुसाम्ये चित्तभेदातः तयोर्विभक्तः पन्थाः ॥ १५॥
न चैकचित्ततन्त्रं वस्तु तदः अप्रमाणकं तदा किं स्यातः ॥ १६॥
तदुपरागापेक्शत्वातः चित्तस्य वस्तु ज्ञाताज्ञातमः ॥ १७॥
सदा ज्ञाताश्चित्तवृत्तयस्तत्प्रभोः पुरुषस्यापरिणामित्वातः ॥ १८॥
न ततः स्वाभासंदृश्यत्वातः ॥ १९॥
एकसमये चोभयानवधारणमः ॥ २०॥
चित्तान्तरदृश्ये बुद्धिबुद्धेरतिप्रसङ्गः स्मृतिसंकरश्च ॥ २१॥
चितेरप्रतिसंक्रमायास्तदाकारापत्तौ स्वबुद्धिसंवेदनमः ॥ २२॥
द्रष्टृदृश्योपरक्तं चित्तं सर्वार्थमः ॥ २३॥
तदसंख्येयवासनाचित्रमः अपि परार्थं संहत्यकारित्वातः ॥ २४॥
विशेषदर्शिन आत्मभावभावनाविनिवृत्तिः ॥ २५॥
तदा विवेकनिम्नं कैवल्यप्राग्भारं चित्तमः ॥ २६॥
तच्च्हिद्रेषु प्रत्ययान्तराणि संस्कारेभ्यः ॥ २७॥
हानमः एषां क्लेशवदुक्तमः ॥ २८॥
प्रसंख्यानेऽप्यकुसीदस्य सर्वथाविवेकख्यातेर्धर्ममेघः समाधिः ॥ २९॥
ततः क्लेशकर्मनिवृत्तिः ॥ ३०॥
तदा सर्वावरणमलापेतस्य ज्ञानस्याऽनन्त्याज्ज्ञेयमः अल्पमः ॥ ३१॥
ततः कृतार्थानां परिणामक्रमपरिसमाप्तिर्गुणानामः ॥ ३२॥
क्शणप्रतियोगी परिणामापरान्तनिर्गृआह्यः क्रमः ॥ ३३॥
पुरुषार्थशून्यानां गुणानां प्रतिप्रसवः कैवल्यं स्वरूपप्रतिष्ठा वा चितिशक्तिरेति
॥ ३४॥
इति पतञ्जलिविरचिते योगसूत्रे चतुर्थः कैवल्यपादः ।
॥ इति पातञ्जलयोगसूत्राणि ॥
Monday, 30 November 2015
योग सूत्र
संघर्ष खेल और उत्सव
एक बार एक शिष्य ने विनम्रतापूर्वक अपने गुरु जी से पूछा-‘गुरु जी,कुछ लोग कहते हैं कि जीवन एक संघर्ष है,कुछ अन्य कहते हैं कि जीवन एक खेल है और कुछ जीवन को एक उत्सव की संज्ञा देते हैं | इनमें कौन सही है?’गुरु जी ने तत्काल बड़े ही धैर्यपूर्वक उत्तर दिया-‘पुत्र,जिन्हें गुरु नहीं मिला उनके लिए जीवन एक संघर्ष है; जिन्हें गुरु मिल गया उनका जीवन एक खेल है और जो लोग गुरु द्वारा बताये गए मार्ग पर चलने लगते हैं,मात्र वे ही जीवन को एक उत्सव का नाम देने का साहस जुटा पाते हैं |
वासुदेवं सर्वम्
जय श्री कृष्णा"
"वासुदेवः सर्वम्" सब कुछ एक भगवान् ही है...
'वासुदेवः सर्वम्'-यह गीता का सर्वोच्च सिद्धान्त है।
हमारी दृष्टि में 'सर्वम्' (संसार) की सत्ता है, इसलिए भगवान् ने हमें समझाने के लिए 'वासुदेवः सर्वम्' कहा है।
वास्तव में केवल वासुदेव-ही-वासुदेव है, 'सर्वम्' है ही नहीं ! कारण कि असत् होने से
'सर्वम्' की सत्ता विद्यमान ही नहीं है- 'नासतो विद्यते भावः' (गीता २ । १६)।
जैसे जिसके भीतर प्यास होती है, उसे ही जल दीखता है।
प्यास न हो तो जल सामने रहते हुए भी दीखता नहीं।
ऐसे ही जिसके भीतर परमात्मा की प्यास (लालसा) है, उसे परमात्मा दीखते हैं और जिसके भीतर संसार की प्यास है, उसे संसार
दीखता है।
परमात्मा की प्यास हो तो संसार लुप्त हो जाता है और संसार की प्यास हो तो परमात्मा लुप्त हो जाते हैं।
तात्पर्य है कि संसार की प्यास होने से संसार न होते हुए भी मृगमरीचिका की तरह दीखने लग जाता है और परमात्मा की प्यास होने से परमात्मा न दीखने पर भी दीखने लग जाते हैं।
परमात्मा की प्यास जाग्रत होने पर भक्त को भूतकाल का चिंतन नहीं होता, भविष्य की आशा नहीं रहती और वर्तमान में उसे प्राप्त किये बिना चैन नहीं पड़ता।
परम श्रद्धेय स्वामी श्रीरामसुखदासजी महाराज (गीता-प्रबोधनी, अ० ७ । १९)
जय जय श्री राधे
तदा सर्वावरणमलापेतस्य ज्ञानस्यानन्त्याज्ज्ञेयमल्पम्
तदा सर्वावरणमलापेतस्य ज्ञानस्यानन्त्याज्ज्ञेयमल्पम्||
उपर्युकथित जीवनमुक्ति की अवस्था प्राप्त होने पर साधक ब्रह्माण्ड के सम्पूर्ण ज्ञान से युक्त हो जाता है|
कोई भी जानने योग्य वस्तु साधक के लिए अपरिचित नहीं रहती|
साधक का ज्ञान अपरिमित,असीमित,अनन्त हो जाता है|
यह सब उसके किये भजन का,एवं गुरु कृपा का प्रताप है|अतः धैर्यपूर्वक,समर्पित भाव से भजन करते रहिये|
जय श्री कृष्ण||
कृपालु रस
तत्व ज्ञान की सबसे पहली सीढ़ी है इस बात का चिंतन करना "मैं नित्य चेतन आत्मा हूँ। शरीर नहीं हूँ"। आपने अपने को देह मान लिया है। बस यहीं से सारी गड़बड़ शुरू होती है। जैसे गणित में यदि पहले कदम पे ही गलती हो जाये तो फिर आगे गलती होती ही जाती है। इसी प्रकार स्वयं को शरीर मान लेने से हम गलत दिशा में चलते जाते हैं।अत: सदा सावधान रहो एवं नित्य अभ्यास करो। हम शरीर नहीं आत्मा है ।
जब अनन्त जीवों को वे अपना चुके हैं फिर शंका कैसी? फिर मेरी बात का भी तो विश्वास करना चाहिये। सच कह रहा हूँ कि बिलकुल तुम्हारे पास खड़े होकर मुस्कुराते हुए तुम्हारे प्यार को सदा देखते रहते हैं। बताओ ये जीव कितना बड़ा भाग्यवान है जिसको श्याम सुंदर सदा देखे। क्या यह जानकर किसी का हृदय बिना बलिहार जाये मानेगा। तुमतो सदा से उनके ही हो,केवल उनको अपना मान लो। बस हो गया सब काम। सदा ध्यान रखो कि वे सदा मेरे संकल्पों को देख रहे हैं। बस फिर न लापरवाही ही आयेगी न विस्मरण ही होगा। मैं तो सदा तुम्हारी हूँ ।
टाइम बरबाद मत करो । जितना समय पेट भरने के लिए जरुरी है , उतना समय संसार को दो बाकी टाइम का उपयोग करो । भगवद् विषय में लगाओ तो बहुत जल्दी आगे बढ़ जाओगे अंत: करण की शुद्धि की ओर । और अगर मर गए बीच में तो जो साधना की वो तुमको फिर मनुष्य बना देगी और फिर कोई गुरु मिल जायेगा या तुम्हारा वही पुराना गुरु दूसरा रूप धारण करके आ जायेगा और तुमको आगे बढ़ाएगा। अंधेर नहीं है भगवान के यहाँ की बीच में छोड़ दिया गुरूजी ने । ऐसानहीं होता । वो सदा के लिए हमारा साथ देता है । भगवत्प्राप्ति तक । इसलिए टाइम का उपयोग करो ,साधना करते रहो ।-
ये सब लापरवाही है, मन की गुलामी है । जैसा मन करता है, वैसा करते हैं । अरे ! मन जो कहे वो करोगे तो चौरासी लाख में अनन्त काल तक रहोगे । एक दुश्मन है तुम्हारा बस ! 'मन ; और न शरीर, न आत्मा न इन्द्रियाँ, कोई नहीं ।केवल मन । उसी को भगवान् में लगाना है, उसी पर शासन करना है । उसकी सुनना नहीं है ।--------
विभूति से तात्पर्य
गीता-सम्बन्धी प्रश्नोत्तर
(श्रद्धेय स्वामीजी श्रीरामसुखदासजी महाराजकी गीता-दर्पण पुस्तकसे)
प्रश्न—जैसे गीतामें (दसवें अध्यायमें) भगवान्ने अर्जुनसे अपनी विभूतियाँ कही हैं, ऐसे ही श्रीमद्भागवतमें (ग्यारहवें स्कन्धके सोलहवें अध्यायमें) भगवान्ने उद्धवजीसे अपनी विभूतियाँ कही हैं । जब गीता और भागवत—दोनोंमें कही हुई विभूतियोंके वक्ता भगवान् श्रीकृष्ण ही हैं, तो फिर दोनोंमें कही हुई विभूतियोंमें अन्तर क्यों हैं ?
उत्तर—वास्तवमें विभूतियाँ कहनेमें भगवान्का तात्पर्य किसी वस्तु, व्यक्ति आदिका महत्त्व बतानेमें नहीं है, प्रत्युत अपना चिन्तन करानेमें है । अतः गीता और भागवत—दोनों ही जगह कही हुई विभूतियोंमें भगवान्का चिन्तन करना ही मुख्य है । इस दृष्टिसे जहाँ-जहाँ विशेषता दिखायी दे, वहाँ-वहाँ वस्तु, व्यक्ति आदिकी विशेषता न देखकर केवल भगवान्की ही विशेषता देखनी चाहिये और भगवान्की ही तरफ वृत्ति जानी चाहिये । तात्पर्य है कि मन जहाँ-कहीं चला जाय, वहाँ भगवान्का ही चिन्तन होना चाहिये—इसके लिये ही भगवान्ने विभूतियोंका वर्णन किया है (१० । ४१) ।
Sunday, 29 November 2015
रहस्य भाव 54
वृत्तासुर >>>>
त्रासदायक
वृत्ति ही वृत्तासुर है ।
वृत्ति अन्तर्मुख हो जाय ,
तभी जीव ईश्वर से मिल
सकता है ।
किसी भी अवस्था मेँ
ईश्वर से विभक्त
नहीँ होना चाहिए ।
वृत्ति की बर्हिमुखता दुःखद
है , त्रासदायक है । यह
देवोँ को भी त्रास देती है
।
मन को स्थिर रखने के लिए
आँखो को भी एक स्थान पर
स्थिर रखना होगा ।
वृत्ति के बर्हिमुख होने
पर कथा मेँ या मन्दिर मेँ
दर्शन करने मेँ आनन्द
नहीँ मिल पाता ।
बहिमुर्खीवृत्ति
को ज्ञानरुपी वज्र से
नष्ट किया जाय ।
ज्ञान प्रधान बल है ।
इसके सहारे विषय
वृत्तियोँ को , आवरण
वृत्तियोँ को (वृत्तासुर
को ) मारने से
ही इन्द्रियो के
अधिष्ठाता देवो को शान्ति मिलेगी ।
ब्रह्मनिष्ठा ऐसी अचल
होनी चाहिए कि अन्य
विषयोँ मेँ रमने का मन
ही न हो । मनुष्य
विषयो मेँ आनन्द
खोजता है इसीलिए वह
नही मिल पाता । प्रभु
भजन मेँ वज्र समान अटल
निष्ठा रखना होगा ।
दधीचि ब्रह्मनिष्ठ थे
अतः उनकी अस्थियोँ मे
भी दिव्यता थी ।
"एक करोड़ जप करने पर
माला मेँ
दिव्यता आती है ,
चेतना आती है । मंत्र ,
माला , एवं
मूर्ति कभी नही बदलना चाहिए
। प्रत्येक मन्त्र मेँ दिव्य
शक्ति है । जो भी मंत्र गुरु
द्वारा प्राप्त हो उसमेँ
दृढ़ निष्ठा रखकर जप
करना चाहिए । जिस
स्वरुप मेँ रुचि हो उसमेँ
पूर्ण निष्ठा रखते हुए
उसकी मूर्ति का पूजन
किया जाय बदला न जाय
।"
इन्द्र के हाथ के वज्र मे
नारायण का दर्शन
वृत्तासुर को हुआ
क्योँकि वह पुष्टि भक्त
था । वृत्तासुर पुष्टि भक्त
अर्थात् अनुग्रह है ।
लौकिक
सुखो की प्राप्ति का प्रयत्न
सफल न हो पाए
तो मानो कि ठाकुरजी कृपा की है ,
परमेश्वर जिस किसी जीव
पर अधिक कृपा करते है .
उसे लौकिक सुख नहीँ देते ।
लौकिक सुख मिलने पर
जीव ईश्वर से विमुख
हो जाता है ।
Saturday, 28 November 2015
रहस्य भाव 53
अंशांशोऽशस्तथाऽऽवे
शःकला पूर्णः प्रकथ्यते ।
व्यासाद्यैश्च
स्मृतःषष्ठःपरिप
र्णतमःस्वयं।।ू
अंशांशस्तु
मरीच्यादिरंशा ब्रह्मदयस्तथा ।
कलाः कपिलकूर्माद्या आवेशा भार्गवादयः।।
पूर्णो नृसिँहोँ रामश्च
श्वेतद्वीपाधिपो हरिः।
वैकुण्ठोऽपि तथा यज्ञो नरनारायणः स्मृतः।।
परिपूर्णतमः साक्षाच्छ्रीकृष
णो् भगवान् स्वयं ।
असंख्यब्रह्माण्डपतिर्गोलोके
धाम्नि राजते ।।
कार्याधिकारं
कुर्वन्तः सदंशास्ते
प्रकीर्तिताः।
तत्कार्यभारं
कुर्वन्तस्तेऽशा
शां विदिताः प्रभोः ।।
--> व्यासादि मुनियोँ ने
अंशांश,अंश,आवेश, कला,पूर्ण
और परिपूर्णतम ये
छः प्रकार के अवतार
बताये हैँ ।
मरीचि आदि अंशांशवतार ,
ब्रह्मा आदि अंशावतार,
कपिल एवं कूर्म
प्रभृति कलावतार,परशुराम
आवेशावतार,नृसिंह,
राम,श्वेतद्वीपा
धिपति हरि,वैकुण्ठ,यज्ञ,और
नरनारायण पूर्णावतार
हैँ एवं साक्षात् भगवान
श्रीकृष्ण परिपूर्णतम
अवतार हैँ । असंख्य
ब्रह्माण्डो के अधिपति वे
प्रभु गोलोकधाम मेँ
विराजते हैँ । जो भगवान
के दिये
सृष्टि आदि कार्यमात्र के
अधिकार का पालन करते
हैँ , वे ब्रह्मा आदि सत्
(सत्स्वरुप भगवान ) के अंश
हैँ । जो उन अंशो के
कार्यभार मेँ हाथ बँटाते
है,वे "अंशांशावतार" के
नाम से विख्यात हैँ ।
भगवान विष्णु स्वयं जिनके
अन्तःकरण मेँ आविष्ट हो ,
अभीष्ट कार्य करने के
बाद फिर अलग हो जाते
है, "आवेशावतार" कहे जाते
है । जो प्रत्येग युग मेँ
प्रकट हो , युगधर्म
को जानकर
उसकी स्थापना करके
पुनः अन्तर्धान हो जाते
हैँ भगवान के उन
अवतारोँ को "कलावतार"
कहा जाता है । जहाँ चार
व्यूह प्रकट हो -जैसे
राम,भरत,लक्ष्मण,
शत्रुघ्न,एवं
वासुदेव,संकर्षण ,
द्धप्रद्युम्न,अनिरु
तथा जहाँ नौ रसोँ की अभिव्यक्ति देखी जाती हो ,
जहाँ बल पराक्रम
की भी पराकाष्ठा दृष्टिगोचर
होती हो भगवान के उस
अवतार
को "पूर्णावतार"कहा
गया है । जिसके अपने तेज मेँ
अन्य सम्पूर्ण तेज विलीन
हो जाते हैँ , भगवान के उस
अवतार को श्रेष्ठ
विद्वान पुरुष साक्षात्
"परिपूर्णतम" बताते हैँ
जिस अवतार मेँ पूर्ण
का पूर्ण लक्षण
दृष्टिगोचर होता है और
मनुष्य जिसे पृथक पृथक
भाव के अनुसार अपने परम
प्रिय रुप मेँ देखते है ,
वही साक्षात
परिपूर्णतम अवतार है[इन
सभी लक्षणोँ से सम्पन्न
स्वयं परिपूर्णतम भगवान
श्रीकृष्ण ही हैँ ,
क्योँकि श्रीकृष्ण ने एक
कार्य के उद्देश्य से
अवतार लेकर अन्यान्य
करोड़ो कार्यो का सम्पादन
किया है ।
>> जो पूर्ण पुराण ,
पुरुषोत्तमोत्तम एवं
परात्पर पुरुष परमेश्वर
है , उन साक्षात
सदानन्दमय , कृपानिधि,
गुणोँ के आकर भगवान
श्रीकृष्ण की शरण ग्रहण
करता हूँ ।
(गर्ग संहिता गोलोकखण्ड
अध्याय एक )